ادبیات داخلی هنوز نفس می کشد - وبلاگ فناوری های نو

به گزارش وبلاگ فناوری های نو، پیام ناصر معتقد است: بخش بزرگی از جامعه ناشران به شکلی کاملا سیستماتیک و از جهات مختلف ادبیات داخلی را تضعیف می کنند و به حاشیه می رانند، اما هنوز ادبیات داخلی نفس می کشد و در بدترین شرایط موجود آثار درخشانی هم در آن می توان یافت که زیر هیاهوی آثار ترجمه ای خودشان را نشان می دهند.

پیغام ناصر که با رمان قوها انعکاس فیل ها به عنوان برگزیده رمان جایزه احمد محمود انتخاب شده است، به پرسش های وبلاگ فناوری های نو درباره شرایط ادبیات داستانی کشورمان، تاثیر جایزه های ادبی بر آن، توجه رسانه ها به ادبیات و نقد و بررسی آن و تاثیر فضای مجازی بر ادبیات، به صورت مکتوب پاسخ داده است، که متن آن در پی می آید:

اگر نویسندگان ایرانی ناپدید شوند...

شرایط رمان و ادبیات داستانی مان را به لحاظ انتشار کتاب و مخاطبان این بخش چطور ارزیابی می کنید؟

روشن است که داده های آماری و تحقیق علمی در این مورد ندارم و فقط بر اساس مشاهدات و احساس خودم به این سوال جواب می دهم. آن چه می بینم این است که برخلاف آن چه کمابیش ناشران ادعا می کنند، شرایط فروش و گردش اقتصادی در بازار کتاب خوب است. منتها بخش اصلی این درآمدزایی به آثار ترجمه مربوط می گردد. بخصوص در ادبیات داستانی ناشران سودهای خود را از ترجمه می برند. این چندین اشکال بزرگ ایجاد کرده است. اول این که نویسنده ایرانی از معادلات اقتصادی ناشر حذف می گردد. اگر تمام رمان نویسان ایرانی همین امروز ناپدید شوند تغییر بسیار ناچیزی در درآمد ناشران ایرانی حاصل می گردد. به نظر من این بیشترین لطمه را به رشد ادبیات ما می زند که از یک دور باطل و خودخواسته نشأت می گیرد.

در حالت عادی مردم تصور می کنند رمان نویس کسی است که شاهکاری به دست ناشر می رساند، ناشر آن را چاپ می کند و سودی سرشار نصیب هر دو طرف می گردد. این تصویری ساده لوحانه است. در سیستم های کارآمد، نویسنده توسط ناشر هدایت می گردد تا اثرش را بازنویسی کرده و ارتقا ببخشد. ممکن است هر بار که نسخه های اولیه را تحویل می گیرد کارشناسان خبره ای برای بهتر شدن کیفیت اثر به نویسنده مشورت دهند. ممکن است کمک هزینه ای به نویسنده داده گردد تا با آسودگی بیشتر بتواند بنویسد و شرایطی فراهم گردد که برای تحقیقات رمانش از بهترین منابع و متخصص ها سود ببرد. منظورم این است که ناشر برای سودی که بعدها قرار است ببرد واقعا هزینه و تلاش می کند. در واقع این ناشر، یا بهتر بگویم سازوکار نشر است که برای نویسنده ارزش افزوده ایجاد می کند و بعدها سود آن به ناشر بازمی گردد. شاید این کمی خیالپردازانه به نظر برسد اما راستش را بخواهید خود من همین تجربه را با ناشری بریتانیایی داشته ام. وقتی داستانی کوتاه به سفارش این ناشر می نوشتم در همان شروع کار قیمت کاملا قابل توجهی برای خرید داستان پیشنهاد داد و هفته ای یک بار برایم پیغام می فرستاد که آیا کم و کسری ندارم. چندین مشاور به من معرفی کرد و وادارم کرد داستان پنج هزارکلمه ای را بارها و بارها بازنویسی کنم. در واقع ناشر پا به پای من نگران اثری بود که باید منتشر می شد. تازه بعد از تمام این همکاری ها ناشر به صورت سازماندهی شده به معرفی کتاب در داخل و خارج می پردازد. در ایران چنین تعاملی تقریباً وجود ندارد. می خواهم بگویم ناشرین می توانند نقش تعیین کننده ای در رشد ادبیات کشورشان داشته باشند در حالی که عملا چنین سازوکاری برای نویسندگان و ناشران ایرانی بی معناست.

وقتی چنین سیستمی وجود ندارد قاعدتا مقدار قابل توجهی آثار ایرانی نابالغ و دارای کیفیت پایین وارد بازار می گردد. ناشر ایرانی، برخلاف ناشران جهانی، اهمیتی به کیفیت آثار ایرانی نمی دهد چون اصلا قرار نیست روی درآمد آن حساب کند و در بیشتر مواقع فقط رفع تکلیف می کند. در نبود قوانین جهانی و بدون ممنوعیت ها، ناشران ایرانی می توانند مستقیما و بدون زحمت از دسترنج همان ناشران جهانی استفاده کنند. شاید ما تصور کنیم خارجی ها ذاتا بهتر از ما می نویسند اما واقعیت این است که آن ها فقط بیشتر از نویسندگان ایرانی مشورت می گیرند و وادار می شوند که خودشان را اصلاح کنند چون قرار است منبع درآمدی برای ناشر خارجی باشند. این موضوع در مورد مشهورترین و حرفه ای ترین نویسندگان جهان هم صادق است. مثلا داستان یک روز خوش برای موزماهی، اثر سلینجر، قبل از چاپ در نیویورکر مدت طولانی اصلاح و بازنویسی شده است. بسکمک شاهکارهای ادبی جهان نتیجه همکاری تنگاتنگ میان ناشران و نویسندگان هستند.

به حاشیه راندن ادبیات داخلی

مهمترین و البته پنهان ترین نتیجه چنین خلایی در کشور ما این است که بسکمک از افراد باهوش و توانمند هرگز تصمیم نمی گیرند نویسنده شوند. در واقع ما نویسندگان بالقوه را حذف می کنیم چون عاقلانه نیست که ریسک ورود به یک چرخه معیوب و ناکارآمد را بپذیرند که هیچ تعامل سازنده ای با نویسنده ندارد. از آن بدتر این است که به مرور خوانندگان ایرانی را نسبت به ادبیات داخلی و توانایی نویسندگان هم وطنشان بدبین می کنیم تا جایی که خواننده ایرانی تصور می کند دلایل مرموز یا فرهنگی وجود دارد که باعث می گردد ایرانی جماعت نویسنده خوبی نباشد. در حالی که خوانندگان ایرانی از هزاران رمان نازل اروپایی و آمریکایی که هرگز به فارسی ترجمه نمی شوند خبر ندارند، همچنین اصلا مطلع نمی شوند که تعدادی رمان های قابل توجه در ایران نوشته می شوند که کیفیت مطلوبی دارند. تمام این بلا توسط همین سیستم نشر ناکارآمد و مخرب بر سر ادبیات ما نازل می گردد. ناشرانی که به بنگاه های ترجمه تبدیل شده اند و برای ترجمه رمان های خارجی با هم رقابت دارند اما به ندرت استعدادی جوان را کشف، تربیت و معرفی می کنند. با چشم ها و دهان های باز منتظر شکار رمان های نویسندگان اروپایی و آمریکایی هستند اما نیم نگاهی به جوانان مستعد وطنی که نیاز به حمایت، هدایت و دیده شدن دارند نمی اندازند.

می خواهم بگویم بخش بزرگی از جامعه ناشران به شکلی کاملا سیستماتیک و از جهات مختلف ادبیات داخلی را تضعیف می کنند و به حاشیه می رانند؛ با ترجمه های بی رویه، عدم همراهی با نویسنده و انفعال در مورد کیفیت آثار، بدبین کردن خواننده ایرانی نسبت به آثار ایرانی و سوءاستفاده از دسترنج ناشران خارجی.

ادبیات داخلی هنوز نفس می کشد

با تمام این ها هنوز ادبیات داخلی نفس می کشد و شک ندارم که در بدترین شرایط موجود آثار درخشانی هم در آن می توان یافت که زیر هیاهوی آثار ترجمه ای خودشان را نشان می دهند. همین به من نوید می دهد که اتفاقا ما نویسندگان بسیار سخت جان و مقاومی داریم و اگر روزی در شرایطی عادلانه، حمایتگرانه و در سایه احترام به قوانین جهانی نشر قرار بگیرند تردید ندارم ادبیات ما به سرعت جهانی خواهد شد و نویسندگان بزرگی از دل آن بیرون خواهند آمد.

البته کم لطفی است اگر تعداد بسیار اندک ناشرانی را نادیده بگیریم که همیشه برای معرفی چهره های جدید و نویسندگان بااستعداد تلاش کرده اند و همتشان این بوده که با انتشار آثار ارزشمند توجه خوانندگان را به ادبیات ایرانی جلب کنند.

کم رنگ شدن اعتبار جوایز

همیشه به جوایز ادبی نگاه های متفاوتی وجود دارد؛ بعضی آن ها را برای انتخاب هایشان نقد می کنند و بعضی هم دفاع می کنند. نظر شما درباره جوایز ادبی و تأثیرگذاری آن ها چیست؟

جوایز ادبی زمانی تاثیرگذار هستند که اعتبار بالایی داشته باشند. به نظر می رسد در کشور ما این اعتبار به تدریج کمرنگ می گردد. از آن جایی که شرایط اقتصادی و ساختار کلان مدیریتی از بسکمک جهات روی ان جی اوها و سازوکارهای مردم نهاد تاثیر می گذارد طبیعی است که خطر بی اعتباری از بالا به پایین تسری پیدا کند. در واقع اگر جایزها واقعا مستقل، سالم و معتبر باشد به طور سیستماتیک اعتبار و قدرتش را از دست خواهد داد. این موضوع چندان عجیب هم نیست. همان بلایی است که ساختار مدیریتی بر سر کل ادبیات آورده است. گمان نمی کنم کسی به نیت متولیان جوایز برای ارتقای ادبیات شک داشته باشد. اما فساد و بی نظمی موجود در سیستم خودش را به تدریج تحمیل می کند و اگر نتواند فساد ایجاد کند اساسا آن را حذف خواهد کرد. بنابرین افراد خوشبین همیشه فکر می کنند شاید این بار بگردد کاری برای ادبیات کرد و به هر حال باید تلاشمان را بکنیم و افراد بدبین معتقدند در چنین سیستمی وجود جایزه بی معناست. به نظر می رسد باید به هر دو طرف حق بدهیم!

ادبیات باید خوراک کافی تولید کند

فکر می کنید رسانه های ما چقدر به ادبیات و مسائل آن می پردازند و ادبیات دغدغه آن هاست؟

انعکاس هر نوع خبری در رسانه مساله ای است مربوط به عرضه و تقاضا. مسلم است که اخبار مربوط به ادبیات نسبت به سینما یا ورزش کمتر است و این امری طبیعی است. به نظر من که نسبت به تقاضای جامعه در مورد ادبیات داخلی، نشریات ما به قدر کافی دغدغه دارند. بعضی از آن ها بسیار هم گزیده، حساب شده و موثر فعالیت می کنند. فکر می کنم در وهله اول ادبیات خودش باید خوراک کافی تولید کند تا تمایل نشریات به معرفی و نقد تولیدات افرایش یابد. منظورم این است که در شرایط فعلی همین که هست کاملا درست است.

حرف آخر را کیفیت می زند

در این سال ها استفاده از فضای مجازی رواج زیادی داشته و گاهی نویسنده ها این فضا را فرصتی مناسب برای معرفی و تبلیغ آثار خود می دانند. به نظر شما این فضا چقدر بر ادبیات ما تاثیر گذاشته است؟ و چقدر معرفی و فعالیت نویسنده ها در این فضا می تواند به جذب مخاطب کمک کند؟

این که نویسندگان در فضای مجازی به تبلیغ آثار خودشان می پردازند نتیجه ناکارآمدی همان سیستمی است که در سوال اولتان به آن اشاره کردم. نویسندگان می خواهند دیده شوند و اگر سازوکار ادبیات این بستر را فراهم نکند مجبور می شوند خودشان اقدام کنند. فضای مجازی به هر حال می تواند تاثیری مختصر یا موقتی روی دیده شدن یا فروش آثار نویسنده داشته باشد. نویسندگان پرفروش یا مشهوری هستند که فعالیت بسیار اندکی در فضای مجازی دارند و برعکس، نویسندگانی بسیار فعال که با تمام تلاشی که می کنند نتیجه چندانی هم نمی گیرند. می خواهم بگویم که فعالیت نویسنده در فضای مجازی برای مورد اقبال قرار دریافت آثارش نه شرط لازم است و نه کافی. بنابراین جواب من به سوال شما این است که فضای مجازی در یک نگاه کلی نتیجه ای مشابه همان چیزی دارد که قرار بوده در فضای واقعی رخ دهد. روی هم رفته حرف آخر را کیفیت آثار می زنند و هر عامل دیگری غیر از کیفیت دیر یا زود کارایی و توانش را از کف می دهد.